(ikinci hissə)
Beşinci aliya 1932-ci ildə başladı və İkinci dünya müharibəsinin əvvəlinə qədər davam etdiyi 7 il ərzində 250 min yəhudi Fələstinə köçdü. Nasistlərin hakimiyyətə gəlməsi üzündən köçənlərin təxminən ¼ hissəsi Almaniyadan idi. Bu yəhudilər həm maddi, həm də mədəni səviyyələrinə görə Şərqi Avropadakı soydaşlarından xeyli üstün idilər. Nəticədə Fələstindəki yəhudi yişuvunun (yişuv – “müqəddəs torpaqlar”da yaşayan yəhudilərin ümumi toplumu) mədəni səviyyəsi, o cümlədən təhsil və səhiyyənin səviyyəsi xeyli yüksəldi.
Ümumiyyətlə isə, beşinci aliyada da ilk yeri Polşa yəhudiləri tuturdular – təxminən 40%. Bundan əlavə, Rumıniyadan, Litvadan, Yunanıstandan, Yəməndən, hətta ABŞ-dan (2,4%) gələnlər vardı. Beşinci aliya sayəsində Fələstində yəhudilərin sayı 2 dəfədən çox artaraq 460 minə çatdı keçdi, bu da ölkədəki ümumi əhalinin 1/3 hissəsindən bir qədər çox idi. Bu böyük köç ərəblərin də böyük üsyanına səbəb oldu.
1935-ci ilin oktyabrın 16-da Yaffa limanında Belçikaya aid yük gəmisindən sement çəlləkləri boşaldılarkən çəlləklərdən biri sındı və içindən silah, patron töküldü. Araşdırma zamanı məlum oldu ki, 537 çəlləyin yalnız 178-də həqiqətən sementdir, qalan 359-da isə 25 Lyuis pulemyotu, 800 tüfəng, 400 000 patron var. Sənədlərdəki alıcı adı saxta olduğundan silahın kimə çatacağı aşkarlanmadı, amma gerçək alıcını yəhudilərin Haqana təşkilatı olması şübhə doğurmurdu.
Hadisə ərəblər arasında böyük rezonans doğurdu. Onlar Britaniya administrasiyasını yəhudilərin silahlanmasının qarşısını almaq üçün qəti tədbirlər görməməkdə günahlandırdılar. Üstəlik, noyabrın 20-də İzəddin Kassam polislə atışmada öldürüldü. Bu iki hadisə ərəblərin narazılığını artırdı, hərçənd, üsyan dərhal baş vermədi.
1936-cı il aprelin 15-də Kassamın tərəfdarları olduğu hesab edilən bir qrup Nablus-Tulkərim yolu üzərində blokpost qurdu. Onlar yoldan keçən ərəblərdən silah almaq üçün pul toplayırdılar. Bu zaman üç yəhudini də güllələndi. Onların ikisi öldü, biri sağ qaldı. Daha bir yəhudinin isə özünü xristian və alman kimi qələmə verməsi müqabilində ərəblərin “Hitlerə xatir gəl keç” dedikləri iddia olunur. İrqun buna cavab olaraq ertəsi gün iki günahsız ərəbi öldürdü. Bununla da qarşılıqlı hücumlar başladı.
Aprelin 19-da Yaffada baş verən iğtişaşlar zamanı 14 yəhudi və 2 ərəb öldürldü. Elə həmin gün ərəblər ümumi tətilə başladılar. Hərəkatı idarə etmək üçün ayın 25-də Əmin Hüseyninin rəhbərliyi altında Ali Ərəb Komitəsi (AƏK) yaradıldı. Komitə Britaniya administrasiyasından yəhudi miqrasiyasının dayandırılmasını, yəhudilərin topraq almasına qadağa qoyulmasını və ərəb hökumətinin yaradılmasını tələb etdi.
İngilislər buna sərt reaksiya verdilər. Kəndlərə gecə reydləri təşkil edilir, ordersiz axtarışlar və sanksiyasız həbslər həyata keçirilir, döyülmə və işgəncə tətbiq edilir. Yaffa limanında ərəblərin tətil etməsi Tel-Əvivdə yeni limanın tikintisinə səbəb oldu. Polisə kömək məqsədilə yəhudilərdən ibarət dəstələr yaradıldı.
Tətil oktyabra qədər davam etdi. Oktyabrın 9-da Səudiyyə Ərəbustanı, İraq və Transiordaniya rəhbərləri Londonun ədalətli davranacağına ümid etdiklərini bildirərək fələstinliləri tətili dayandırmağa çağırdılar. İki gün sonra tətil dayandı. Qeyd edim ki, etiraz təkcə tətil kimi dinc vasitə ilə aparılmırdı, yəhudi qətlləri davam edirdi.
Noyabrın 11-də Fələstinə Britaniya hökumətinin Uilyam Pili rəhbər təyin etdiyi komissiya gəldi. Onun vəzifəsi narazılıqların səbəbini araşdırmaq və vəziyyətdən çıxış yolunu göstərmək idi. 1937-cü ilin yanvarında geri qayıdan komissiyanın hesabatı iyulun 7-də dərc olundu.
Sənəddə Britaniya mandatının ləğv olunmasının gərəkliyi, ərəblərin və yəhudilərin bir yerdə yaşamalarının mümkünsüz olması qənaətinə gəlinir, Qüds və Aralıq dənizindən Yaffaya qədər dəhlizin, eləcə də Hayfa, Safed və Tiberiya kimi qarışıq əhalinin olduğu şəhərlər Britanya mandatı altında qalması, 5 min kv km-lik ərazidə yəhudi dövlətinin, qalan ərazidə isə ərəb dövlətinin yaradılması tövsiyə olunurdu. Bu zaman ərəb dövləti Transiordaniyaya da qatıla bilərdi. Komissiya bildirirdi ki, yəhudi köçü regionun iqtisadi səviyyəsini qaldırıb və bundan ərəblər də faydalanır, amma bu amil barışdırıcı hal ola bilmir: iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşması siyasi vəziyyətin pisləşməsi ilə müşayiət olunur.
Sentyabrın 26-da Qalileyanın dairə kmissarı Lyuis Endryus ərəblər tərəfindən öldürüldü. Bununla ərəb üsyanının ikinci, daha qanlı mərhələsi başladı. AƏK bu qətli və üsyanı formal cəhətdən pisləsə də, ingilislər oktyabrın 1-də onun fəaliyyətini qadağan etdilər. Komitə üzvlərinin bir qismi həbs olunaraq Seyşel adalarına göndərildi, bir qismi, o cümlədən, Əmin Hüseyni, qonşu ərəb ölkələrinə qaçdı.
Çoxsaylı ərəb üsyançıları müəyyən uğurlar qazanmalarına baxmayaraq, sonda məğlub oldular. Bunun da əsas səbəbi vahid komandanlığın olmaması idi. Suriyada olan Hüseyni bir neçə dəfə üsyançılara baş komandan təyin etmək istədi, amma dəstə komandirləri qəbul etmədilər. Daha böyük dəstələrin komandirlərindən ibarət şura yaradılması cəhdi də nəticə vermədi. Nəticədə üsyan daha çox qaçaq-quldur hərəkatına döndü və bir çox hallarda nüfuz və ərazi mübarizəsi aparan ərəb dəstələri ingilis və yəhudilərdən çox bir-birləri ilə döyüşürdülər. 1939-cu ilin əvvəllərində ciddi zəifləyən üsyan sentyabr ayında tamamilə yatırıldı.
Üsyanın nəticələrindən biri 1939-cu ilin mayında Britaniya hökuməti tərəfindən “Ağ kitab” adlı sənəd qəbul edilməsi oldu. Sənəddə Pil komissiyasının ayrıca yəhudi dövlətinin yaradılması barədə təklifi rədd olunurdu. Sənədin əsas müddəaları bunlar idi:
1.Fələstində 10 ildən gec olmayan müddətədə yəhudi və ərəblərin birgə yaşadıqları, birgə idarə etdikləri və hər iki icmanın maraqlarını qoruyan müstəqil dövlət yaradılacaq.
2. Beş il müddətində Fələstinə yəhudilərin köçü 75 mindən çox olmayacaq. Sonrası isə ərəblərin rəyindən asılı olacaq.
3. Bundan sonra yəhudilər istədikləri yerdə torpaq ala bilməyəcəklər. Britaniya Ali komissarına verilən səlahiyyətlər çərçivəsində sonralar müəyyən edildi ki, yəhudlər Fələstin torpaqlarının yalnız 5 faizində torpaq ala bilərlər.
Bu müddəalar ərəbləri də çox qane etmədi, yəhudilərin isə kəskin etirazına səbəb oldu. İrqun ərəblərə qarşı bir sıra terror aktları həyata keçirdi və britaniyalılara qarşı da aksiyalar planlaşdırdı. Amma İkinci dünya müharibəsinin başqlaması ilə bu planlar həyata keçmədi. Yəhudi işuvunun liderlərindən biri Devid Ben-Qurion bildirdi: “Biz “Ağ kitab” yoxmuş kimi ingilislərə kömək etməliyik və müharibə yoxmuş kimi “Ağ kitab”a qarşı mübarizə aparmalıyıq”.
Amma yəhudilər arasında hamı bu fikirlə razı deyildi. İrqunun daha radikal, müharibə səbəbilə ingilislərə qarşı mübarizəni dayandırmağı düzgün heab etməyən üzvləri ayrılaraq “Lohamei Herut Israel” (İsrailin azadlığı uğrunda mübarizlər) və ya qısaca Lehi təşkilatını yaratdılar. Bu təşkilat ingilislərə qarşı hətta nasistlərlə əməkdaşlığı mümkün hesab edirdi.
Bu illər ərzində yəhudilərin Britaniya administrasiyasından asılı olmayan özünüidarəetmə orqanları formalaşır. Həmin orqanalr ictimai-siyasi əsaslarla fəaliyyət göstərir və bir gün müstəqillik qazanılacağı halda dövlət orqanları funksiyalarını yerinə yetirəcəkdilər.
1929-cu ildə yaranan Yəhudi agentliyinə (qısaca: Soxnut) 1935-ci ildən David Ben-Qurion rəhbərlik edir. Bundan sonra agentlik dövləti olmayan yəhudilərin hökuməti rolunu oynamağa başladı. Ordu funksiyasını yerinə yetirən Haqananın hətta kəşfiyyat və təhlükəsizlik strukturu vardı. Ben-Qurionun rəhbərlik etdiyi Mapay partiyası aparıcı siyasi təşkilat idi.
Bütün bunların nəticəsində 1948-ci ildə İsrail dövləti yarananda yəhudilər yalnız iki sahədə işlərini sıfırdan başladılar. Bunlardan biri maliyyə sahəsi idi. İkincisi isə ədliyyə-hüquq sistemi idi.
İkinci dünya müharibəsi illərində Fələstinin almanlar tərəfindən işğal təhlükəsi yarandı. Birinci təhlükə şimal tərəfdən, Vişi rejiminin nəzarətində olan Suriya ərazisindən gəlirdi. Ehtimal olunurdu ki, almanlar buradan Fələstinə soxula bilərlər. Bu dövrdə ingilislərin razılığı ilə Haqananın tərkibində Palmax deyilən zərbə dəstələri yaradılır. Həmin dəstələrin vəzifəsi Fələstinin müdafiəsində ingilislərə yardımçı olmaq idi. Palmax üzvlərinə ingilislər diversiya təlimləri keçirdilər. 1941-ci ilin yayında Suriya ingilislərin və “Döyüşən Fransa” qüvvələrinin nəzarətinə keçdi və şimal təhlükəsi sovuşdu.
Növbəti ildə isə cənubdan daha ciddi təhlükə yarandı. Rommelin başçılıq etdiyi alman-italyan qüvvələri bir sıra döyüşlərdə ingilisləri məğlub edərək Misir ərazisinə daxil oldular. Amma 1942-ci ilin iyulunda Birinci əl-Əlameyn döyüşündə Rommel dayandırıldı, oktyabr-noyabr aylarında baş tutan İkinci əl-Əlameyn döyüşündə də məğlub edilərək Misirdən qərbə qovuldu. Bundan sonra ingilislər Palmaxın buraxılmasını istədilər, təşkilat isə özünü buraxmayaraq qeyri-leqal vəziyyətə keçdi. Gələcəkdə İsrail ordusunun elit hissələri məhz Palmax əsasında yaradılacaq.
Ümumiyyətlə İkinci dünya müharibəsi illərində 30 minə qədər Fələstin yəhudisi könüllü olaraq Britaniya ordusuna qoşuldu. Ərəblər arasında münasibət birmənalı deyildi. Əksəriyyət yəhudiləri qıran almanların qələbəsini arzulayırdı. Əmin Hüseyni hətta Hitlerlə də görüşmüşdü. Bununla belə, 12 min ərəb Britaniya ordusuna qoşuldu və bəzən yəhudilərlə eyni hissələrdə xidmət edirdilər.
Müharibə illərində mühacirət xeyli zəiflədi. “Ağ kitab”ın qəbulundan sonrakı beş il ərzində 75 minlik kvotanın müqabilində 51 min yəhudi Fələstinə gəldi. Amma kvota ilə gələnlərdən savayı “Aliya Bet” adını alan gizli miqrasiya da vardı. Müharibə zamanı kommunikasiyalar təhlükə altında olduğundan o qədər də nəzərəçarpacaq olmayan gizli miqrasiya 1945-cildən sonra xeyli çoxaldı.
Britaniya administrasiyası əsasən dəniz vasitəsilə həyata keçirilən bu köçə qarşı ciddi mübarizə aparırdı. Yaxalanan yəhudilərin çoxu Kiprdəki qaçqın düşərgələrinə göndərilirdi. Bundan əlavə Fələstinin özündə və Mavrikidə analoji düşərgələr vardı. Beləcə, nasist düşərgələrindən qurtulan yəhudilər başqa düşərgələrə düşürdülər. İngilislərin bu davranışı İsrail dövləti yaranana qədər davam etdi.
