Ekspert : “Ölkə iqliminə uyğun olmayan keyfiyyətsiz pambıqçılıq makroiqtisadi baxımdan sərfəli deyil”
Azərbaycanda pambıq istehsalı ilə məşğul olan fermerlər problem içində olduqlarını deyirlər.
Onların sözlərinə görə, son 7 ildə pambıqçılığa qeyri-neft sektoru sahəsi kimi milyonlarla vəsait xərclənsə də, gəliri xərclərini qarşılamır.
2017-ci ildə təsdiqlənən “Azərbaycan Respublikasında pambıqçılığın inkişafına dair 2017-2022-ci illər üçün Dövlət Proqramı”na əsasən, xam pambıq istehsalı 500 min tona çatdırılmalı idi.
Statistik göstəricilər isə bunun əksini deyir. Yəni 2022-ci ildə ölkə üzrə 104 min hektar ərazidən 322 min ton məhsul əldə edilib: 178 min ton əskik. Hətta 2017-ci illə müqayisədə 2020-ci ildə əkin sahələri 36 min hektar azalsa da, istehsal həcminin 72 faiz artdığını bildirirlər.
Fermerlər isə ildən-ilə həm məhsuldar torpaq, həm iqlim, həm də keyfiyyətli toxum, pestisid problemlərindən dolayı yüksək məhsuldarlıq əldə edə bilmədiklərini deyirlər.
7 ildir ki, pambıq əkib-becərən Şahmurad İmanov Saatlı rayonunda bu il 10 hektar icarəyə götürdüyü torpaqda əkin apardığını deyir.
Onun sözlərinə görə, xərclərin çoxluğundan dolayı fermerlər zavodlarla müqavilə bağlamaq məcburiyyətində qalırlar:
“Hər il məhsuldarlıq fərqli olur. Bir hektara ən yaxşı halda 4-5 ton məhsul yığırıq. Normalda 3-3.5 ton olur. Zərərvericilər həddən artıq çoxdur. Davamlı pestisidlərlə mübarizə də effekt vermir. Xərclərin yarısını keyfiyyətsiz pestisidlər tutur. Pambıqçı olaraq ziyanvericilərlə əlbəyaxayıq. Torpaqları belə icarəyə götürürük. Əkinə yararlı torpaqların hektarı 400-500 manat arasında dəyişir”.
Fermer deyir ki, məhsuldar torpaqları şirkətlər götürüb deyə heç icarəyə torpaq da tapmaq olmur:
“Suvarmaya görə də illik 100 manat ödəyirik. Toxumu, pestisidi, gübrəsi baha. Bir kisə gübrə 30 manata, bir kiloqram toxum 5,50 manatdır. Tək kombaynın alışına yarım milyon qiymət deyirlər. Texnika heç əlçatan deyil. Əkindən yığıma qədər fermerlərin xeyli xərci olur ki, bunu da özü edə bilmir. Zavodlarla müqaviləyə əsasən bütün xərcləri onlar çəkir və məhsul yığımında xərclər hesablanıb ödənilir. On hektara 20 min manat xərcim çıxacaq. Hər tondan 120 kiloqram nəmliyə görə çıxırlar. Yekunda 35-40 ton məhsul qalarsa yarısı, bəlkə daha çox şirkətə borc olaraq çıxılacaq”.
“5 manat subsidiya artımı qalxan xərclər fonunda azdır”
Fermer deyir ki, ilbəil artan xərclər gəlirləri üstələdiyindən onları çətin vəziyyətdə qoyur. Son iki ildə isə yanacaq artsa da, subsidiyanın qiyməti qalxmayıb.
Dövlət tərəfindən isə pambığın hər kiloqramına 19 qəpik subsidiya ödənilir. Yəni tonu 190 manat hesablanır. Hazırda zavodlar tərəfindən isə bir ton birinci növ pambığın alıcılığı 800 manat, ikinci növ 780 manat, üçüncü növ 740 manat, dördüncü növ isə 700 manata hesablanır.
Növbəti il üçün Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi subsidiya ödənişlərini müasir suvarma sistemləri ilə təchiz olunmuş sahələr üçün məhsulun tonunu 210 manat, digər sahələr üçün isə 195 manat məbləğində nəzərdə tutub. Ancaq belə artımlar əksəriyyət fermerlərin qazancına ciddi təsir etmir. Çünki sahələrin çoxu müasir suvarma sistemləri ilə təchiz edilməyib.
“Yanacaq çox qalxdı. Texnika hər hektar sahəni 200 manata yığır. Ötən il hektarını 50 manata şumladığımız sahə üçün bu il 70 manat tələb olundu. Xərclər qalxır, ancaq məhsulun subsidiya və alış qiyməti qalxmır. Müasir suvarma sistemləri ilə təchizat zəifdir. Kəndimizdə 100 hektar pambıq sahəsinin əksəriyyəti selləmə su ilə suvarılır. Bu sahələrə də subsidiyanı cüzi artırırlar. Toxumlar isə illik dəyişdirilir. Əvvəllər bir ağacda 8-10 çiyid vardırsa, indi 5-6 çiyiddir ki, bu da çəkiyə təsir edir. 5 manat subsidiya artımı qalxan xərclər fonunda azdır”, – deyə Şahmurad İmanov pambıqçıların üzləşdiyi problemləri sadalayır.
“Zavodlar istehsal etdiyi məhsulu sata bilmədiyindən yığılıb qalır”
Dediklərinə görə, artan xərclər fonunda bəzi fermerlər pambıq əkinini dayandırmaq məcburiyyətində qalır. İllərdir ki, Kürdəmirin Şilyan kəndində pambıq əkən Qaçay Əliyev bu il əkini dayandıranlardandır.
Ötən il 25 hektar əkin fonunda bu il torpaq tapa bilməyən fermer Zərdab rayonunda pambıq sahələrində aqronom kimi çalışır.
Deyir ki, nəinki xərclər çoxdur, hətta pambığın dünya bazarında alıcılıq qiyməti də zəifdir deyə zavodlarda yığılıb qalıb:
“Yağıntılı olmasaydı, məhsuldarlıq normal olardı. Yağıntılı hava, şəraiti pestisidlərin vaxtında vurulmamasına maneə oldu. Ona görə orta hesabla hər hektara 35 sentner məhsul toplanılır. Ötən il də 25 hektar sahəmdən eyni məhsuldarlığı götürdüm. Bu il həm kənd təsərrüfatı məhsullarında, həm yanacaqda bahalanma oldu, həm də zavodlar istehsal etdiyi mahlıcı sata bilmədiyindən yığılıb qalır. Satış qiymətləri, subsidiya normal qalxmalıdır ki, pambıqçılara dəstək olsun. 25 hektar pambıq sahəsindən ancaq çörəyimi çıxartdım”.
“Pambıqçılıq xərcləri qarşılayacaq gücə malik fermer üçün sərfəli olar. Yəni yaxşı torpaq sahələrinə, əlçatan, keyfiyyətli aqrotexniki qaydalarına sahib olarsa, sərfəli olar. Ancaq fermerlər o xərcləri qarşılamaqda əziyyət çəkir, şirkətlərdən asılıdırlar. Şumdan tutmuş pambıq yığan texnikayadək hansı birini alsın? Toxum, pestisid, gübrə və digər xərclər var. Çox maddi vəsait lazımdır. Normal şəkildə bir hektara 1700-2000 manat xərc çıxır. Suvarma ciddi problemdir. Öncə müasir suvarma sistemləri ilə problem həll olunmalıdır. Satış və subsidiya əsaslı qaldırılmalıdır”, – deyə o qeyd edir.
Normadan artıq texnika, xərclənən milyon vəsaitlər…
Bu il Azərbaycanın 24 rayonu üzrə ümumilikdə 103 min hektar sahədə pambıq əkilib.
Ötən il isə 93 722 min hektar sahədən 276 min ton pambıq yığılıb. Bu il də təxmini eyni məhsuldarlıq gözlənilir. Fermerlərin problemləri fonunda ekspertlər dövlət büdcəsindən pambıqçılıq texnikası üçün ayrılan vəsaiti normadan artıq hesab edir. Son iki ildə 300 milyon manat güzəştli kredit pambıqçılıq texnikasına ayrılıb.
Bir milyarddan artıq isə ümumi xərclər edir. İki il öncənin statistik rəqəmlərinə əsasən ölkədə 512 pambıqyığan kombayn var ki, bu da normadan çox artıqdır.
Ölkədə 100 min hektar pambıq sahəsi üçün 350 pambıqyığan kombayn və 1050 traktor yedəyi yetərlidir. İldə isə xam pambıqdan, pambıq lifi və ipliyindən gələn gəlir 200 milyon manat etmir.
Hazırda dünya bazarında pambığın bir kiloqramının qiyməti 1.63 dollardır. İki il öncə isə qiymət iki dəfə baha idi.
“Pambıqçılıq makroiqtisadi baxımdan sərfəli deyil”
Kənd təsərrüfatı üzrə mütəxəssis Akif Nəsirli deyir ki, pambıqçılıq ölkənin iqlim şəraitinə uyğun kənd təsərrüfatı bitkisi deyil.
Onun sözlərinə görə, zəhmət və xərci çox pambıqçılıqdan gələn gəlir ölkənin kənd təsərrüfatı mənşəli ərzaq məhsullarına olan idxal tələbatından dəfələrlə aşağıdır:
“Sovet dövründə pambıqçılıq məcburi idi. Rusiya daşıyıb apardığı neft-qaz gəlirinin 20 faizini bu ölkədə pambıqçılığın inkişafına yönəltdi ki, məcburi məşğuliyyət olsun. Ancaq bilmirlər ki, Özbəkistanın Səmərqənd şəhərindəki zavodlarda göndərilən pambığın heç on faizi istifadəyə yararlı olmurdu. Mən həmin pambıq tayalarının tüstüləndiyinin şahidiyəm. Çünki bizim ölkədə istehsal olunan bir ton pambığa 160 kq lif çıxır. Halbuki digər ölkələrdə bu 400-500 kiloqramdır. Azərbaycan pambığının keyfiyyəti aşağıdır, alan yoxdur. Türkiyə tək alırdı. O da böyük zəlzələdən sonra zavodların əksəriyyəti bağlandı. Ötən il istehsal olunan pambıq əldə qalıb”.
Ekspert hazırda heyvandarlığın pambıqçılığa qurban verildiyini deyir:
“Pambıqçılıq makroiqtisadi baxımdan da sərfəli deyil. Tutaq ki, illik pambıqdan 150- 200 milyon dollar gəlir varsa, digər kənd təsərrüfatlı mənşəli ərzaq məhsullarına 3-4 milyard dollar vəsait xərclənir. Əvvəllər bu 1.5-2 milyard dollar idi. Bu il 4 milyarda yaxınlaşıb. Tələbat çoxdur. Ancaq strategiya səhv qurulub. Hansı ki heyvandarlıq, yem, örüş sahələrini fermerlərin əlindən alıb pambıq sahələrinə qurban verilib. Buna görə Azərbaycan bunun əziyyətini çəkir. Ət, ağartı məhsulları bahalaşır. İstehsal azalıb, idxal ümidinə qalmışıq. Əslində, pambıqçılıqdansa yem bazasının artırılmasına, heyvandarlığın inkişafına, örüş sahələrinin, ərzaq buğda əkinin artırılmasına fikir vermək lazımdır. İdxal asılılığını təcili yarıya qədər azaltmaq lazımdır”.
“Ölkədə məqsədli pambıq “pripiskası” var”
O, ölkədə pambıq sahələrinin suvarılmasında da ciddi problemlər olduğunu qeyd edir.
Müasir suvarma sistemlərini fermerlər üçün əlçatmaz sayır, selləmə suvarma isə torpaqları şoranlaşdırır. Ölkədə məqsədli pambıq “pripiskası” prosesini istisna etmir:
“Pambıq susevən bitki olduğundan yay ərzində ən azı 3-4 dəfə suvarılmalıdır. Ölkədə isə ciddi su çatışmazlığı var. Müasir suvarma sistemi isə ölkə fermerinə əlçatmazdır. Əks halda selləmə suvarma metodu isə torpağı şoranlaşdırır, zərərli duzlar torpağı sıradan çıxarır. İndi drenaj şəbəkələri olmadığından pambıq sahələrində ciddi şoranlaşma gedir. Bizim ölkədə keyfiyyətli, məhsuldar pambıq istehsalı olmayıb. 80-ci illərdən isə etibarən pambıq “pripiskası” formalaşdı. İstifadə olunmayan Azərbaycan pambığının əvəzinə pul tələb olunurdu. Guya yüksək istehsal adı ilə dövlət dotasiya verir. Bu sistemlə “pripiska” başladı və sonu da xeyli vəzifəli şəxslər həbsləri və intiharları ilə nəticələndi. Bu istehsalı artırmaq məqsədi güdürdü”.
“Subsidiyanın verilmə forması və məbləği məhsuldarlığa mənfi təsir edir”
Akif Nəsirli normadan artıq texnika alışını və az subsidiya məbləğini də korrupsiya məqsədinə xidmət etdiyini deyir. Üstəlik, hesab edir ki, bu ilki məhsuldarlığın ilk mərhələsi məhv olduğundan yığım prosesi gecikib, məhsuldarlıq isə aşağıdır:
“Pambıqçılıq üçün normadan artıq texnikanın dövlət vəsaiti hesabına alışı çox geniş korrupsiya imkanlarını göstərir. Subsidiyanın verilmə forması və məbləği məhsuldarlığa mənfi təsir edir. 25 faizi şumlanma üçün nağdlaşdırır. Yəni az məbləğ. Qalan 75 faizi fermer kartında qalır. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin seçdiyi şirkətlər tərəfindən lazım olan məhsullara görə mənimsənilir. Həmin şirkətlər, zavodlar, sahibkarlar arxayındır ki, bu 75 faiz vəsait onundur. Ona görə ən keyfiyyətsiz, ucuz, qeyri-məhsuldar toxum, herbisid, pestisid alıb baha fermerlərə satır. Builki mövsümdə çiçəklənmə dövründə qurdlar həddən çox oldu. Çoxsaylı mübarizə tədbirləri də nəticə vermədi. İlkin məhsuldarlıq keyfiyyətsiz preparatların güdazına getdi. Pambıq yığımı ona görə gecikib. Əksər rayonlarda birinci yığım “sovka”nın (pambığa zərər verən kəpənək qrupu – red.) qurbanı oldu. Ona görə yüksək məhsuldarlıq gözlənilən deyil”.
