Siyasət sözü – ərəb dilində 1) heyvanları əhliləşdirmək, onlara qulluq göstərmək, konkret olaraq, ata baxmaq kimi mənalar bildirməklə yanaşı, 2) təşkilatlandırmaq, idarə etmək, başçılıq etmək, istiqamət vermək, aparmaq kimi mənalar da bildirən “səəsə” feilindən düzəlir. Ancaq sözün əsası ərəbcə deyildir, çünki ərəbcədən qədim olduqları dəqiq bilinən avestaca, sanksritcə, qədim yunanca, skitcə (skifcə), medcə, akkadca kimi dillərdə də həmin əsas mövcuddur. Misal üçün, Avestada, vedalarda “asva” kimi; medlərin (yəni midiyalıların) dilində “aspa” kimi yazılan bu söz – at, çapar at, cins at, madyan deməkdir. Medlərin dilində balaca at, atcıq mənasında “aspaca” (ca < cıq?) sözü mövcuddur. Sumer dilində çobana, heyvanları güdənə “sipa” və yaxud “sipad” deyilir.
Etimoloqların nədənsə nəzərdən qaçırdıqları, bizim burada irəli sürmək istədiyimiz faktlardan biri bundan ibarətdir:
Azərbaycancada – və eyni zamanda bir sıra türk dillərində də – “siyasət” kimi tanıdığımız sözün əsasıyla istər fonetik, istərsə semantik baxımdan üst-üstə düşən “sıpa” sözü vardır. Normativ Azərbaycan dilində sıpa sözü eşşəyin balasına (qoduğa) deyilirsə də, Quba, Zərdab və başqa bu kimi yerlərdə donuz balasına da sıpa deyilir. Avropalı etimoloqlar isə məlumat verirlər ki, ümumiyyətlə, ümumtürk dillərində ikiyaşar dayça (qulun), qoduq (xoduq, xötək, hodaq), camış balası (balaq), donuz balası da sıpa adlandırıla bilir. Bundan başqa, bəzi türk dillərində “sığır-sıpa” ifadəsi də mövcuddur. Kazan tatarlarında və qazaxlarda “sıpa” sözü “sıypa” formasında işlənilir.
Belə qədim və qədimliyi ucundan da ifrat geniş yayılıb, ümumşərq statusu qazanan “siyasət” sözünün mənşəyinin türk dilləri olduğunu iddia etmək indilik çox spekulyativ olardı. Ancaq buna baxmayaraq: 1) sıpa sözünün elə təkcə Azərbaycan dilində bir belə çoxmənalılığı (həm donuz, həm eşşək, həm at, həm camış balası mənaları bildirməsi); 2) sıpa sözünün Azərbaycan dilində sopa (səhvən “zopa” kimi yazılır; ərəbin ağzında “əsa” olub), çubuq, çomaq, çoban, çapar (farsın ağzında “suvari” olub), sıpaya dönmək, sıpıx, sıpıxmaq, cubbulu (< sıpa bala), ov; türkiyəlilərin dilində saban (kotan deməkdir), kaba-saba (qaba sıpa) və bu kimi başqa söz və sözbirləşmələrinin yaratdığı söz ailəsinin mövcudluğu; 3) türk dilləri üzrə avropalı etimoloqlardan indilik heç birinin sıpa sözünü türk dillərinə qıraqdan gəlmə söz saymaması – bu sözün ilk dəfə türk dilləri fəzasında doğulduğunu gələcəkdə sübut etmək üçün bizdə isti umudlar yaradır. Türk dillərində sivilizasiyanın hətta ən yuxarı mərtəbələrini ifadə etmək üçün sözlər bulunmasına baxmayaraq, minillər boyunca Avrasiya düzənliyində heyvandarlıqla məşğul olan, az qala bütün heyvanlara öz dilində adlar verən türk xalqlarının dilində ərəbcə “heyvan” sözünü əvəzləyəcək bir sözün yaranmamış olması qətiyyən inandırıcı olmadığından, bizim fikrimizcə, bəlkə də “sıpa” sözü ümumtürk dillərində başlanğıcda ümumi mənada elə heyvan demək idi.
Göründüyü kimi, sözün etimologiyasını azacıq eşələməklə, sözün ifadə etdiyi anlayışın da üstünə, həmişə olduğu kimi, deyəsən, bu dəfə də işıq düşməyə başladı: deməli, siyasət – çöl donuzu, çöl eşşəyi, vəhşi at kimi bir heyvanı bala çağında ələ keçirib, onu yavaş-yavaş ələ öyrəşdirmək, bişim-bişimlə dəyişdirməyə başlamaq, bir sözlə, vəhşini minmək, sürmək, sağmaq, qırxmaq, satmaq, kəsmək və s. imkanını ələ keçirməkdən ötəri onu kultivasiya etmək, “mədəniləşdirmək” (Jean-Jacques Rousseau-nun dediyi vəhşi “təbiət halı”ndan mədəni “cəmiyyət halı”na keçmək), daha məhsuldar nəsillər əldə etmək üçün onu damazlıq fərdlərlə cütləşdirmək (Michel Foucault-nun XVIII əsrin ikinci yarısında başlandığını dediyi “bio iqtidar” texnologiyasının rüşeymi) və s. İstənilən halda manipulyasiyanın, suqqestiyanın, özününküləşdirməyin, nəhayət siyasətin və təhsilin də mənşəyi kimi heyvanları əhliləşdirmək – insanlığın və eyni zamanda insanlaşmanın özünün də ən böyük metodolojiq tapıntılarından biri sayılmalıdır. Sözün etimologiyasına söykənərək, indilik belə deyə bilərik: siyasət – dəyişdirmək sənətidir.
Vəhşi heyvanların əhliləşdirilməsi – dəyişdirilməsi prosesində onları yeri gələndə qamçılayır, bizləyir, sopalayırlar da və s. Siyasətdə də güc işlətmək, cəzalandırmaq vardır. Məhəmməd Füzuli siyasət sözünü elə cəza mənasında işlədir. Məsələn, o, yazır: “Dedim: üşşaqə cövr etmə; dedi ol xublar şahi: Siyasət olmayınca eşq mülkində nizam olmaz!” Başqa bir yerdə isə belə deyir: “Qılsa (i)taət, riayətim görsün, Qılmaz olsa, siyasətim görsün.” Başqa bir yerdə isə belə: “Ədalətinlə bu dünya tapar nizam sənin, Siyasətinlə olar bağrı düşmənin al qan.” Burada gözlənilməz olan budur: ərəbcədə siyasət sözünün cəza(landırmaq) mənası yoxdur. Görünür, sıpa sözündə gizlənən sopa, çomaq, çubuq kimi mənalar bizim dildə qorunub saxlanmış, ərəbcəyə keçməmişdir.
Siyasət sözü azərbaycanlıların canlı danışıq dilində “siyasət işlətmək” kimi daha tez-tez işlənilir; siyasət işlətmək – kələk gəlmək, fəndgirlik etmək, biclik etmək kimi mənalar bildirir. Bu mənaları da biz ərəbcədə, farscada, türkiyəlilərin və kürdlərin dilində (lüğətlərdə) görə bilmədik. Siyasət sözünün Azərbaycan dilindəki məna tutumu qonşu dilləri çox-çox üstələyir.
Bəs, görəsən, xalqımızın ağzındakı “siyasət” sözündə bu mənalar haradan yarana bilərdi? Bizim izahımız belədir: Məsələn, azərbaycanlı çobanlar sürüdə anası ölmüş quzunu balası ölmüş qoyuna xüsusi bir mərasimlə – buna gözbağlıca oyunu da demək olar – “doğmalaşdırıb”, onları bir-birinə ana-bala edirlər: mərasimin axırında quzu elə bilir anası budur, başlayır qoyunu əmməyə, qoyun elə bilir balası budur, başlayır quzunu yalamağa. Əks halda, anasız qalan quzu adətən ölür, balasını vaxtsız itirən qoyun isə süddən kəsilir, beləcə, sürüdə artım zəifləmiş olur. Yad qoyun-quzunu bir-birinə doğmalaşdırmağa, bir sözlə, bu çoban dolabına (fəndinə) dilimizdə “teləmək” adı verilir. Misal üçün, teləmək – çobanların təbiət üzərində siyasi dolablarından biridir. Siyasət – çobanlıqla başlar.
Çobanlıq – siyasətdir.
Çatdığımız möqtədən baxdıqda, çoban çomağından (sopasından) peyğəmbər, hökmdar “əsa”sınadək gedən yollar görünür. Bilindiyi kimi, İsa Məsihin mənəvi titullarından biri çobanlıqdır. Musa peyğəmbər də öz xalqının çobanı sayılır. Alman mütəfəkkiri Martin Heidegger alman dilində çoban mənası bildirən “Hirte” sözünün etimonundan çıxış edərək, insanı, ümumiyyətlə, bütün mövcudluğun çobanı adlandırır. Azərbaycan kulturasında da çobanlığın çox sanballı çəkisi vardır. Biz biri tarixi, o biri ədəbi – iki unudulmaz çoban tanıyırıq: Biri Azərbaycan tarixinin ən yoğun dirəklərindən biri Babək Xürrəmi (bizim fikrimizcə: Babaq Kürləmə), mənbələrin verdiyi məlumata görə, çoban olub. O biri isə Dədə Qor Qud dastanından tanıdığımız ulu Qaraca Çoban obrazıdır.
POLİTİKA
Müasir Avropa dillərində politika termini qədim yunan dilində başlanğıcda “qala barısı”, sonralar isə “qala barısının arxasındakı şəhər, bu şəhərdəki dövlət” mənası bildirən “polis” sözündən yaranmışdır. Qədim yunan dilində “polizeyn” feili – bir şəhərin barılarını hörmək; “politikos” sifəti – şəhərə aid, şəhərli, mədəni; “ta politika” ismi – həmin şəhərin, daha doğrusu, şəhərdə yerləşən dövlətin məsələləri (Aristotel-in bu adda kitabı da var); “he politike” ismi – həmin məsələlərin elmi, tədqiqatı deməkdir.
O biri tərəfdən, ümumtürk dillərində şəhər mənası bildirən “palıq” sözünün olması da sirr deyildir. Çox-çox qədimlərdə ulu babalarımız hörgülərini, o cümlədən barılarını palçıqdan qayırdıqlarından, şəhəri də “palıq”, bizim fikrimizcə, əslində “pallıq” adlandırmışlar. Sonralar farscanın şəhəri (şəhri) öz pal(l)ığımızı unutdurdu. Bizim ehtimalımız belədir: qədim yunan dilində polis sözü elə bizim pal(l)ıq sözümüzdür. Ehtimalımızı gücləndirən həm də budur ki, qədim yunancada şəhər mənası bildirən “astu” sözü var, yunanın özününkü olan həmin bu “astu” sözüdür, “polis” isə onun özünün deyildir. M.Füzuli öz şeirlərində palıq sözünü işlədir, özü də təkcə şəhər mənasında yox, həm də dövlət mənasında. O, yazır: “Çəkmə təxtü tac qeydin, bisərü palıq gözət, Kim, əyağə bənddir təxtü bəladır başə tac.” – (Olmasın gözün taxt-tacda, başsızlara və şəhərə // dövlətə göz-qulaq ol, Çünki başdakı tac ayağı buxovlayır, xəstə döşəyidir o.) Füzulinin palıq sözünü işlətməsinə baxmayaraq, bu söz İzahlı Lüğətimizə salınmamışdır.
Beləliklə, siyasət sözü kimi, politika sözü də dilimizə və kulturamıza yad olmaq bir qırağa dursun, əksinə, çox böyük ehtimalla o da mənşəcə elə bizim özümüzündür. Amma siyasət və politika sözləri bir-birinin tərcüməsi və yaxud sinonimi kimi qəbul edilsələr də, onlar bir-birinin əvəzi deyildirlər.
İQTİSADİYYAT
İqtisad sözü ərəb dilində qasada feilindən yaranıb; qasada feili dümdüz getmək, can atmaq, qənaət etmək deməkdir; ərəb dilində iqtisad sözü – məqsəd, qəsd, qasid, qissə, qəsidə kimi sözlərlə qohumdur. Görünür, ərəb dilində bu anlayışın yaranışı belə olmuşdur: günlərlə, bəzən aylarla çəkən səhra yolçuluğunda, hansısa mənzilə, məsələn, növbəti su quyusuna çatmağı qarşısına məqsəd qoyan, 50-60 dərəcə istidə, hər şeyin qıt olduğu ucsuz-bucaqsız səhra okeanında qəsidə deyə-deyə, qissə (hekayə) uydura-uydura yol gedən bədəvi karvanı öz yol ehtiyatını yavaş-yavaş, qənaətlə, az-az, acgözlük və yaxud israfçılıq etmədən, ehtiyatla (bir sözlə: iqtisadla) bölüşdürüb tükətməliydi. Yoxsa, onu qaçılmaz ölüm gözləyirdi.
OYKONOMİA (EKONOMİKA)
Oykonomia sözü – qədim yunan dilində ailə və eyni zamanda ev mənası bildirən “oykos” sözüylə, bölüşdürmək və qanunlarla idarə etmək mənaları bildirən “nomein” feilindən düzəlmişdir. Oykonomianın bir anlayış kimi mənası – ev və yaxud ailə büdcəsinin bölüşdürülməsi, bölgü yoluyla dolanışığın idarə edilməsi deməkdir. Göründüyü üzrə, “iqtisadiyyat” ilə “oykonomia” (ekonomika) bir-birinin tərcüməsi və yaxud sinonimi kimi qəbul edilsələr də, onlar da bir-birinin əvəzi deyildirlər. Məsələn, kimsə canlı danışıqda “Düyünü ekonomla işlət” deyəndə, burada o, özünün də xəbəri olmadan, iqtisad sözündəki gizli “qənaət” mənasını nəzərdə tutmuş olur, çünki oykonomia anlayışında birbaşa qənaət mənası yoxdur.
SİYASİ İQTİSAD, YOXSA POLİTİK OYKONOMİA?
Oykonomia sözü bir evin və yaxud bir ailənin gəlirini, çıxarını, bir sözlə, dolanışığını hesablayıb, onu qanunlarla idarə etməyi bildirdiyindən, yüzlərlə evdən və yaxud ailədən ibarət bütöv bir şəhərin, daha doğrusu, o şəhərdə yerləşən bir dövlətin və cəmiyyətin dolanışığını bildirmək üçün qədim yunan dilində başqa bir söz birləşməsi – Azərbaycan dilinə təəssüf ki, yüz ildən çoxdur, farsca “eqtesade siyasi”nin təsiriylə, səhvən “siyasi iqtisad” kimi tərcümə edilən – “oykonomia politike” (politik oykonomia) terminologiyası meydana gəlmişdir. “Politik oykonomia”nı “siyasi iqtisad” kimi tərcümə etdikdə, elə təsəvvür yaranır ki, bu iqtisadiyyat siyasiləşmiş – içinə hansısa gizli məqsədlər yerləşdirilən – iqtisadiyyatdır. “Siyasi iqtisad” – Molla Nəsrəddinin özlüyündə guya siyasət işlədərək, eşşəyin yemini yavaş-yavaş azaltmaqla, yəni guya eşşəyə iqtisadiyyat (qənaət) tətbiq etməklə, onu aclığa öyrəşdirmək istəyib, axırda acından öldürməsinə oxşayır. Yeri gəlmişkən, “politik filosofiya”nı da “siyasi fəlsəfə” kimi, “politik elmlər”i də “siyasi elmlər” kimi tərcümə etmək eyni səbəbdən səhvdir.
YEKUN
İkidilli lüğətlər sözlərlə ədədlər kimi davranaraq, sözlər arasında bərabərlik işarəsi qoyur: politika = siyasət; ekonomika = iqtisadiyyat və s. Amma mənalara sözlərin kötüyündən baxdıqda, bambaşqa mənzərə ortaya çıxır:
İqtisadiyyat – qənaətcilliyi, qıtlığı; oykonomia – bölgünü, bölüşdürməyi əsas götürür. İqtisadiyyatda tələb edilən başlıca fəzilət – aza qane olmaq, mötədillik; oykonomiada tələb edilən başlıca fəzilət – ədalətdir (distributiv ədalət). Siyasət – fəaliyyətin, metodun adıdır; politika – obyektin, mövzunun. Siyasət – vəhşi heyvanlarla işləmək sənətidir, politika – şəhərli insanlarla. Siyasət – kəndin, politika – şəhərin anlayışıdır.
