“Əgər Azərbaycan hücumu davam etdirsəydi, o vaxta qədər əldə etdiyini də itirə bilərdi”

“Əgər Azərbaycan hücumu davam etdirsəydi, o vaxta qədər əldə etdiyini də itirə bilərdi”



Sentyabrın 27-də II Qarabağ müharibəsinin başlanmasının bir ili tamam olur.


Ötən bir ildə savaşın hansı səbəblərdən başlandığı, müharibənin nəticələri və tərəflərin danışıqlarına təsiri ətrafında müxtəlif diskussiyalar təşkil olunub.


Meydan.TV-nin təqdim etdiyi debatda iştirakçılar bu yöndə yaranan suallara cavab verir.


Qonaqlarımız uzun müddət sülh quruculuğu ilə məşğul olan Zərdüşt Əlizadə, təhlükəsizlik məsələləri üzrə ekspert İlham İsmayıl və politoloq Şahin Cəfərlidir.


Təəssüf ki, Yeni Azərbaycan Partiyasının və Milli Məclisin üzvü Elman Nəsirov dəvətimizi qəbul etsə də, debata gəlmədi.





Daxili və xarici amillər baxımından II Qarabağ savaşının başlanması üçün zəmin yaranmışdımı?


Zərdüşt Əlizadə:

Bəli, yaranmışdı. Bu zəmini Ermənistan öz tərsliyi, güzəştlərə razı olmaması, Minsk Qrupu həmsədrlərinin faktiki olaraq işğalçıya himayə göstərməsi yaratmışdı. Digər tərəfdən də Azərbaycanın məsələni öz xeyrinə həll etmək üçün lazımı şərtləri təyin etdiyinə görə şərait yaranmışdı. Üstəlik, başqa bir məqam xarici mühitlə bağlıydı. ABŞ-nin başı seçkilərə və pandemiyaya qarışmışdı, bütün dünyanın diqqəti Qarabağdan kənarda idi. Azərbaycan hakimiyyəti də bundan çox uğurla istifadə etdi.


İlham İsmayıl:

27 ildə bu zəmin yaranmışdı. Bəli, Ermənsitanın tərsliyi nəticəsində. Daxili amili şərtləndirən vacib məsələ 2020-ci ilin yayında Tovuzdakı hadisələr oldu. İndi də Ermənistan ekspertləri deyir ki, Tovuz hadisələrində atəşkəsi Azərbaycan pozmamışdı, burada günahkar özləri idi. İkinci, həmin hadisələrdə say və sambal baxımından itkilərimiz çox oldu. Sambala gəlincə, general, polkovnik, mayor rütbəli zabitlərimizi itirdik. Bunlar daxildə xüsusi qıcıq yaratdı, insanlar təşkilatlanmamış formada etirazlarını bildirdi. Həmin dövrdə Ermənistan Müdafiə naziri Tonoyan çox aqressiv bəyanatlar vermişdi. Deyirdi ki, müharibə başlasa, yeni ərazilər işğal edəcəklər və savaş Azərbaycan ərazisində gedəcək. Bütün bunlar aqressiya yaradırdı, bu mənada hazılaşmalıydıq və müəyyən qədər hazırlıq da görüldü. Nəhayət, Ermənistanın Ağdərədə atəşkəsi pozması nəticəsində Azərbaycan ordusu əks-hücuma keçdi, sonrası da məlumdur.


Şahin Cəfərli:

Bəli, o fikirlə razıyam ki, beynəlxalq konyuktur Azərbaycanın torpaqlarını qaytarması üçün çox əlverişliydi. Eyni zamanda, regional konyuktur da uyğun idi. Aydındır ki, bizim regionda əsas oyunçu Rusiyadır. Düşünürəm ki, Rusiyanın siyasətində son illər bir paradiqma dəyişikliyi baş verdi. Moskva bu konflikti dondurmaqla maraqlarını qoruyur və təmin edirdisə, sonradan anladılar ki, bu cür durum sonsuzluğa qədər davam edə bilməz, nə vaxtsa bu status-kvo pozulacaq və pozulmalıdır. Hesab edirəm ki, Rusiya problemin həllinə müəyyən qədər rəvac verməklə, maraqlarını artıq münaqişəni dondurmaqla deyil, sülh və əməkdaşlıq proseslərinə təkan verməklə prosesin gedişini təmin etməyə qərar verib. Yəni heç kimə sirr deyil ki, Rusiya mane olsaydı, Azərbaycanın hərbi əməliyyatları ya baş tutmaz, ya da olsaydı, çox riskli nəticələrini görərdik. Ona görə də Rusiyanın da siyasətinin dəyişməsi həlledici amildir.


– Şahin bəy, 44 günlük savaşı blitskriq adlandırmaq olarmı?


Şahin Cəfərli:

Bəli, təbii ki, olar. Çünki ən azı 10 noyabr bəyanatı olmasaydı, Azərbaycan ordusu hətta Xankəndini də nəzarətə götürəcəkdi. Bəzi məlumatlara görə, ordu Xankəndinə də daxil olmuşdu, amma bəyanatın imzalanmasından sonra Şuşaya geri çəkildi.


Zərdüşt Əlizadə:

Hərbi əməliyyatlar 1990-cı ildə başlamışdı. 1994-cü ildə atəşkəs sənədi imzalandı. Müharibə 3 il yarımdan çox davam etdi və Ermənistan məlum əraziləri işğal etdi, biz isə 44 günə azad etdik. Buna blitskriq deməyib nə deyəsən?!


İlham İsmayıl:

Doğrudan da, blitskriqdir, burada zaman az deyil. Təsəvvür edin ki, qarşı tərəf 27 ildə çox ciddi müdafiə sədləri yaratmışdı, I və II Dünya müharibələrində də belə sədlər olmayıb. 44 gündə o sədləri keçmək blitskriqdir. Blitskriq o deyil ki, "Taliban" gəldi və Kabili götürdü, onların öz şərtləri var. Amma bizdə qarşı tərəf 27 il idi ki, müdafiə sədləri qurmuşdu və Azərbaycan ordusu 44 gündə bu müdafiə xəttini keçirsə, bunu başqa cür adlandırmaq olmaz.


-Prezident İlham Əliyev müharibənin ilk günündən sona qədər gedəcəyini bildirmişdi. Bu mənada sual yaranır: Azərbaycan Xankəndini, Xocavəndin mərkəzini, Xocalını, Əsgəran niyə azad etmədi, əgər bunun üçün hərbi imkan var idisə?


Zərdüşt Əlizadə:

Diplomatiya mümkün olanı əldə etmək məharətidir. Əgər Azərbaycan hücumu davam etdirsəydi, o vaxta qədər əldə etdiyini də itirə bilərdi və özümüzü bütün dünyayla üz-üzə qoya bilərdik.


– Dediyiniz təhlükə real idi?


Zərdüş Əlizadə:

Bəli, real idi. Məncə, ən düzgün qərar verildi. Yəni biz o vaxta qədər əldə etdiyimizi legitimləşdirdik, dünya bunu qəbul etdi. Qaldı şərti deyilən Dağlıq Qarabağ adlı qurumun 75 faizini tədricən, addım-addım bizim nəzarətimizə keçməyi, bu, artıq diplomatik məharət və zaman tələb edir. Proses də başlayıb və gedir.


Siz ümumiyyətlə, hansı ölkələri təhdid kimi görürsünüz?


Zərdüşt Əlizadə:

Minsk Qrupunun həmsədrləri olan Fransa, ABŞ və Rusiya. Elə bilirsiniz ki, onlar elə-belə vasitəçi olmuşdular. Vasitəçilik çox uğurlu biznesdir, hər 3 ölkə bundan qazanır. Biz bu biznesi onların əlindən alırdıq, son anda Rusiya çox ötkəm davranışıyla bizi dayandırdı. O biri tərəfdən də Fransa və Amerika BMT Təhlükəsizlik Şurasında öz qətnamələrini ortaya çıxarmaqla sübut etdilər ki, onlar münaqişənin birdəfəlik həllini istəmirlər. Biz də BMT Təhlükəsizlik Şurasının 3 aparıcı dövləti ilə kəllə-kəlləyə gəlməyə hazır deyilik. Diplomatik manevr edib razılaşdıq.


Şahin Cəfərli:

Açıq danışaq ki, Azərbaycan Rusiya sülhməramlı adı altında ordusunun daxil olmasını önləmək imkanında deyildi. Aydındır ki, Rusiya Azərbaycandakı təsir rıçaqını birdəfəlik itirmək istəməzdi. Baxmayaraq ki, mən söhbətin əvvəlində müharibənin həm də Rusiyanın mane olmaması nəticəsində baş tutduğunu dedim. Eyni zamanda, Moskva uzun müddətdir davam edən Qarabağ konfliktinə birdəfəlik nöqtə qoymasını da istəmir. Rusiya daha kiçik ərazidə də olsa, bu məsələni dondurdu və əlində saxlayır – ehtiyac olanda, hər iki tərəfə təir göstərmək üçün.

Rusiyanın ordusunun regiona daxil olması qaçılmaz varinat idi, hətta sülhməramlı adıyla bura gələn XV əlahiddə briqadasının motoatıcı diviziyası bəyanat imzalmamışdan öncə yola çıxmışdı. Ulyanovsk Vilayətinin qanunverici orqanının sədr müavini noyabrın 10-da belə bir qeyd paylaşdı ki, bizim əsgərlərimiz Qarabağa gedir, bu müharibə nəyə lazımdır. Sosial mediada dezinformasiyalar tez-tez yayıldığından həmin qeydi görəndə şübhə etdim ki, bu paylaşım onundur. Sonradan məlum oldu ki, həmin şəxs yazıb. Bəyanat imzalanmazdan əvvəl Rusiya ordusu artıq Gorusda dayanmışdı. Həmin axşam bəzi şübhəli hadisələr oldu. Naxçıvan istiqamətində Ermənistan hava məkanında Rusiya helikopteri vuruldu, hansı kı bu, Azərbaycana lazım deyildi. Ümumiyyətlə, mən hələ də Azərbaycan ordusunun bunu edəcəyinə inanmıram. Ola bilsin ki, ordunun içində Rusiyaya bağlı hansısa qrupların təxribat idi. Aydın idi ki, bunu Rusiya özü təşkil etmişdi, əgər Azərbaycan hansısa şəkildə onların regiona daxil olmasına müqavimət göstərsə, bunu bəhanə edib ərazilərə soxulsun. Elə həmin gecə bəyanatın imzalanmasından bir az sonra Xırdalanda raket hadisəsi baş verdi. Bu da Azərbaycana xəbərarlıq məqsədiylə edilmişdi. Sadəcə, son anda əmri ləğv edə bilməyiblər, hadisə bəyanatı imzalayandan sonraya təsadüf etmişdi. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, Rusiya nə olursa-olsun bölgəyə daxil olacaqdı. Biz razılıq verməsəydik də, bu hadisələrdən istifadə edib ərazilərə soxulacaqdı.


– İlham müəllim, Əliyevin sona qədər getməməsinə sadalananların təsiri olubmu?


İlham İsmayıl:

Çox ciddi təsiri olub. Məsələ ondadır ki, biz tarixən bunu bir dəfə yaşadıq. Keçmiş Dağlıq Qarabağın ən böyük rayonu Mardakerti, Ağdərə rayonunu 1992-ci ildə azad etmişdik, sonra Rusiyanın VII ordusunun zabit və əsgər heyətinin dəstəyilə əks hücum oldu. Yeri gəlmişkən, həmin ordunun 13 hərbçisini həbs etsək də, 1993-cü ilin iyulunda qaytardıq, halbuki məhkəmələri də olmuşdu. Demək istəyirəm ki, Rusiya elə mövqe seçdi ki, Ağdərə də, sonradan 6 rayon da işğal olundu. Müəyyən bir hədd var ki, onları keçəndə təxribatlar olur. Şahin bəy onları çox dəqiq qiymətləndirdi. Təxribat idi, təhqiqat olsaydı, indiyə qədər kimin vurduğunu bilərdik.


– Elə helikopter vurulan axşamı Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi baş sağlığı verib üzr istədi…


İlham İsmayıl:

Bəli, oldu. Amma təhqiqat aparılmadı ki, kim vurub. Hərbidə hər şey yazılı şəkildə verilir, ilk və son əmrə qədər. Bəli, Şahin bəy doğru deyir ki, 9 noyabrdan 10-a keçən gecə bəyanat imzalanmasaydı, ağır şərtlər olardı. Hətta Şuşanın geri alınması ilə bağlı ultimativ formada qeyri-rəsmi xəbərlər yayılmışdı. Ona görə də 10 noyabr bəyanatı bizim üçün uğurludur, sadəcə, son qədər uğurlu olacaq ki, ordakı bəndlərin həyata keçirilməsinə nail olaq.


– 90-cı illərdə Minsk Qrupunun həmsədr dövlətlərinin tərəflərlə əldə etdiyi razılığa əsasən bölgəyə sülhməramlılar yerləşdiriləcəksə, onlar region və həmsədr ölkələrindən olmayacaq, olacaqsa, sayları 1/3-i keçməyəcək. Ancaq 10 noyabrda vəziyyət dəyişdi, Rusiya sülhməramlıları bölgəyə yerləşdi. Adi bir misal:


YAP-çı deputat, Xocalının sabiq icra başçısı Elman Məmmədov bugünlərdə dedi ki, 1962 hərbçi olmalıydı, amma 15 mindən çoxdur. Bu təzadları necə izah edərdiniz?


Zərdüşt Əlizadə:

Əvvəla, Elman Məmmədovun miqyas barədə təsəvvürü yoxdur. Orada 15 min rus hərbçisi də yoxdur. Fövqəladə Hallar Nazirliyinin adamları var, ola bilsin, bəlkə, min nəfər artıq adam var.


– Zərdüşt bəy, şəhərcik tikmişdilər, ərazi yerləşmə baxımından 5 min nəfərdən çox adam tuturdu…


Zərdüşt Əlizadə:

Xeyr. Mən o işləri izləmişəm, biri 300, digəri 20 nəfərlik, müşahidə məntəqələri var, əsgərlər hardasa oturmalıdırlar, yeməlidirlər, qızınmalıdırlar. Yəni 300-400 nəfərlik də, 35 nəfərlik də yerlər tikiblər, o cür 2 min nəfərlik nəsə tikiblər. Amma indi yenidən inşa etmək istəyirlər, bizim tərəflə danışıqlar gedir, amma Bakı razılıq vermir.


– Belə çıxır ki, 90-cı illərdə Minsk Qrupunun tərəflərlə razılığı tarixin arxivində getdi?


Şahin Cəfərli:

Elə bir rəsmi razılıq yox idi.


Zərdüşt Əlizadə:

Bilirsiniz, müzakirələr Minsk Qrupu çərçivəsində gedirdi, nəzəri olaraq heç bir tərəf razılaşmamışdı. Amma ortada təklif vardı ki, əgər sülhməramlılar gəlsə, neytral, kiçik, müharibəyə qarışmayan ölkələrin hərbi kontingenti olacaq, Minsk Qrupunun həmsədrlərindən heç bir hərbçi olmayacaq. İndi vəziyyət belədir ki, müharibə gedir, Qərb dövlətləri deyirdi ki, böyük bir faciə baş verə bilərdi, ermənilər tamamilə Qarabağdan gedərdi, bunun qarşısını almaq üçün Rusiya qətiyyətli addım atdı. Bu məsələdə iştirak etməyən ABŞ və Fransa da Rusiyanı dəstəklədi.


– Amma nəzərə alın ki, BMT Rusiya sülhməramlılarına mandat verməyibsə, bir neçə il sonra bu məsələ necə nizamlanacaq?


Şahin Cəfərli:

Xüsusən də regionda marağı olan dövlətin sülhməramlı əməliyyat keçirməsinin özü sülhməramlılığın fəlsəfəsinə ziddir. Beynəlxalq praktikada belə bir olaya rast gəlməmişəm ki, yalnız bir dövlətin dominantlığı şəraitində sülhməramlı əməliyyat keçirilsin. Sülhməramlı əməliyyat o deməkdir ki, regionda ciddi marağı olmayan, hər hansı tərəfi dəstəkləməyən neytral dövlətlərin hərbi kontingentindən ibarət sülhməramlı briqada yaradılır və münaqişə zonasına yeridilir. Komandanlıq da neytral dövlətdən olur. Amma Rusiya imperialist siyasət yeridən ölkə kimi özü təkbaşına əməliyyat keçirir və komandanlıq da yalnız Moskvaya bağlıdır, hesabatı da ora verir. Ona görə də bu əməliyyatı sülhməramlı adlandırmaq qüsurludur, doğru deyil. Bu, tamamilə Rusiyanın maraqlarını təmin etməyə yönəlmiş bir əməliyyatdır.


İlham İsmayıl:

Doğrudan da, Rusiyanın sülhməramlı missiyasına uyğun gəlmir. Dövlət başçısı İlham Əliyevin "CNN Türk" kanalına müsahibəsində bir detal vardı: biz Rusiyayla qonşu, Ermənistan müttəfiqdir. Müttəfiqlə qonşu arasında sülhməramlılığı sona qədər gözləmək çətin məsələdir. Çünki qarşı tərəfi faktiki olaraq silahlandırır. Düzdür, Rusiyanın XİN-nin sözçüsü Mariya Zaxarova deyir ki, istədikləri dövlətə silah sata bilərlər. Ancaq o zaman sata bilərsiniz ki, sülhməramlı missiyasından kənarda qalarsınız. Hazırda sülhməramlısınızsa, bir tərəfi kimə qarşı silahlandırırsınız? Təbii ki, bizə qarşı. Ona görə də sülhməramlı məsələsində Rusiyayla Qərbin razılaşması daha çox faciənin qarşısını almaq üçün idi. Sual olunur ki, bəs sonra bu danışıqlar nəylə nəticələnəcək, yenə 10 noyabr bəyanatıyla? Adətən, bəyanatlar qanunverici orqanlarda ratifikasiya olunmur, müqavilələr ratifikasiya edilir. Ona görə də biz həmin bəyanatdan möhkəm yapışıb bəndlərin yerinə yetirilməsinə nail olmalıyıq. Çünki orada imzalar var.


– İlham Əliyev status gorbagor oldu deyir, Rusiya baş diplomatı Lavrov statusun gələcəkdə müzakirə olunacağını, ABŞ-nın Ermənistandakı səfiri Linn Treysi statusun hələ də müəyyən edilməyini söyləyir. Bu əks fikirlər gələcəyə nə vəd edir?


Zərdüşt Əlizadə:

Son müharibəyə qədər mən erməni vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri ilə görüşəndə bizim tərəf deyirdi ki, dünyada ən işlək statusu qoyun ortalığa. Çünki hökumətimiz də ən geniş status verməyə hazır olduğunu bildirirdi. Və son nəticədə Şimali İrlandiyaya, Tatarıstana, Tirola baxdıq və nəhayət, Aland adalarının üzərində dayandıq. 3 dəfə ora səfər təşkil olundu, Finlyandiyanın Xarici İşlər Nazirliyi bu səfərlər üçün çox böyük səxavətlə maliyyə ayırırdı. Sonra jurnalistlər səfər etdi. Əvvəlki səfərlərimizdə erməni tərəfi "Aland modeli"nə çox bədbin yanaşırdı, biz isə əksinə. Amma orada qalıb Aland təcrübəsini öyrənəndə bizimkilər bədbin, ermənilər nikbin oldular. Bu, elə muxtariyyətdir ki, dünyada misli bərabəri olmayan, de-fakto müstəqillik idi. Amma Berlində bu məsələ müzakirə olunanda mən dedim ki, bu modeli götürüb münaqişəni həll etmək mümkündür və Azərbaycan da ən yüksək muxtariyyətə hazırdır. Ermənistanın sabiq təhlükəsizlik naziri David Şahnazaryan tez özündən çıxıb dedi ki, yox, "Aland modeli"ni əsas götürməyək, bu, Minsk Qrupunun tərkibində danışıqlara mane ola bilər. Ondan sonra mən bu sülhməramlı təşəbbüsdən çıxıb dostum Georgi Vanyanla ikitərəfli əməkdaşlıq etməyə başladım. Çünki onlar sülhpərvərlikdən danışıqları sonsuzluğa qədər uzatmaq üçün istifadə edirdilər. Ermənistanın Qafqaz Sülh Mərkəzi istisna olmaqla, vətəndaş cəmiyyəti Yerevanın mövqeyində dayanırdılar. Sadəcə, vətəndaş cəmiyyəti meydanında özlərini sülhpərvər kimi göstərirdilər. Amma onlar sülhpərvər deyildilər, işğalçıydılar. Ondan sonra mən yalnız hərbi yol olduğunu gördüm, nəinki başqa yol…


– Ancaq Ermənistanda Paruyr Ayrikyan da vardı. 1988-ci ildə hələ deyirdi ki, bu məsələni gündəmə gətirməyin, buna görə onu bütün proseslərdən kənarlaşdırdılar…


Zərdüşt Əlizadə:

Bəli, onu Həbəşistana sürgün etdilər, marksist diktator Mengis Hayle Mariamın yanına, 6 ay orda qalandan sonra Amerikaya, qızının evinə getdi. Ermənistana qayıdanda gördü ki, artıq yeni “qəhrəmanlar” yaranıb, boşboğaz, gurultulu çıxışlar edən – xalq da onlara inanır. Nəhayət, o prezident seçkilərində Levon Ter-Petrosyana uduzdu.


İlham İsmayıl:

Zərdüşt bəy David Şahnazaryanı xatırlatdı. Məncə, bu, onun şəxsi mövqeyi deyildi. Daha çox Rusiyadan gələn xətt idi ki, Ermənistan siyasi rəhbərliyi də onu davam etdirirdi. 44 günlük savaş məğlubiyyətindən sonra da istər separatçılar, istərsə də Yerevanda oturanlar deyir ki, onlar Azərbaycanın daxilində heç bir statusa razı deyillər. Hətta yerli idarəetməni formasını təklif etdikdə də, razı olmurlar. Bizim də möveyimiz aydındır. Amma fikirlər haçalanır, Lavrov o zaman demişdi ki, nə vaxt birgəyaşayış olar, ondan sonra status məsələsinə qayıdılar. Birgə yaşayışın yaxın illərdə olması hələ sual altındadır. Yəni yaxın 5 ildə, Rusiya sülhməramlılarının olduğu müddətdə baş tutacaq, yoxsa baş tutmayacaq? Ona görə də ABŞ əvvəldən status məsələsini qoymaqla vəziyyəti qızışdırır, səfir danışıqların aparmasını demir, birbaşa statusa keçir ki, bu da yanlışdır və Azərbaycanın da möveyini bilir. Bu məsələdə Rusiya şərhçiləri daha çox keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin bərpa olunmasının üstündə dayanırlar.


– Bəs həmin model real görünürmü?


İlham İsmayıl:

Xeyr, mən real görmürəm və Azərbaycan rəhbərliyinin də buna imkan verəcəyinə inanmıram. Muxtar vilayəti biz yaratmışdıq, biz də ləğv etdik, həm də dövlət başçısı sözünü deyib.


Zərdüşt Əlizadə:

1988-ci ilə qədər mən adi bir adam idim, akademiyada elmlə məşğul idim. Bu məsələ gündəmə gələndən sonra fəal şəkildə Qarabağla maraqlandım. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında qanunu götürüb oxudum. Geniş sənəd idi, ilahi, onlara nə qədər səlahiyyət verilmişdi, həyatın bütün sahələrində, iqtisadiyyat, mədəniyyət, idman, nəqliyyat, yalnız öz əskinaslarından başqa hər şeyləri vardı. Bu cür geniş səlahiyyətlə razılaşmayıb separatçılığa gedən əhali qrupuna hansısa status vermək bilirsiniz nə deməkdir, silahı onların əliylə başına dirəməkdir. Ona görə də mən tamamilə razıyam ki, onlara heç bir inzibati ərazi statusu vermək olmaz. Amma vətəndaşımız olub ərazimizdə yaşamaq istəyirlərsə, milli mədəni muxtariyyət olar. Təkcə onlara yox, Azərbaycanda yaşayan bütün xalqlara vermək lazımdır. Milli mədəni muxtariyyət nə deməkdir: dilini, təhsilini, mətbuatını, teatrını yaratmaq, Azərbaycanın Konstitusiyasına zidd olmayan formada yaşamaq.


İlham İsmayıl:

Təhsil o deməkdir ki, Ermənistandakı tarix kitabını burda tədris edə bilməzlər, yəni terrorçuları qəhrəman kimi təqdim etsinlər.


Şahin Cəfərov:

Ümumiyyətlə, ABŞ və Fransanın bununla bağlı növbətçi bəyanatlarını ciddiyə almağın tərəfdarı deyiləm. Xüsusən də ABŞ-nin bütün gücünü Hind və Sakit okean regionuna yönəldiyi dönəmdə. Həm də Amerikanın hazırda bu regionda həlledici oyunçu kimi çıxış edəcəyinə şübhə edirəm. Bizim regionda əsas oyunçu Rusiya qalmaqdadır, bu ölkə isə hazırda statustun müzakirəsinin tərəfdarı olmadığını söyləyib. Rusiya bu məsələyə tam nöqtə də qoymur, ona görə də gələcəyə saxlayır. Əgər Rusiya gələcəkdə buna ehtiyac görsə, qaldıracaq, amma bu da ikitərəfli münasibətlərin inkişafından asılı olacaq. Azərbaycanla Rusiyanın münasibətlərində hansısa problem yaranarsa, Bakı Moskvanın maraqlarına meydan oxuyarsa, şimal dövlət təzyiq rıçaqlarını işə salacaq və status məsələsini qaldıracaq. Yox, Azərbaycan soyuqqanlı siyasət apararsa, Rusiyayla münasibətləri gərginləşdirməzsə, məsələni yola verəcək, tam həllinə imkan verməyəcək, amma Azərbaycana qarşı Cənubi Osetiya, Abxaziya senarilərini işə salmayacaq.


– Tam həllinə imkan verməyəcək cümləsi sual doğurur, yəni münaqişə sonsuza qədər davam edə bilərmi?


Şahin Cəfərli:

Münaqişə qanlı mərhələdə deyil ki. Döyüş dayanıb, atəşkəsdir, faktiki olaraq Rusiya sülhü təmin edib, indi öz maraqları üçün edibsə, yenə sakitlikdir. Əgər biz 5 ilin sonunda Rusiyanın ərazidən çıxmasını israr etsək, o zaman Moskva konflikti yenidən alovlandıra bilər. Mən hər məsələdə Moskvaya boylanıb Rusiyanın maraqlarını nəzərə almağımızı demirəm. Müstəqil dövlətik, lazım olsa, iradəmizi ortalığa qoymalıyıq. Amma Rusiya amilini tam gözardı edə bilmərik. Ona görə Azərbaycan bu məsələdə ehtiyatlı və soyuqqanlı siyasət yeritməyə məcburdur.


– Yaxın bir aydan sonra sülhməramlıların Azərbaycanda qalmağının 1 ili tamam olacaq. Bu baxımdan 4 il sonra onlara "gedin" deyilməlidir, yoxsa gözləmək? Şahin Cəfərli demişkən soyuqqanlılığı qorumaq lazımdır?


İlham İsmayıl:

Biz Türkiyə ilə koordinasiyalı siyasət aparmalıyıq. Çünki qarşıda nəhəng Rusiya var. Həmin siyasəti aparanda, böyük Rusiya kiçik Azərbaycan məsələsi olmayacaq. Yadınıza gəlirmi, Vladimir Putin dedi ki, Azərbaycan müstəqil dövlətdir, dost seçməkdə də müstəqildir, Türkiyə də güclü dövlətdir və bölgədə təsirinin olmasını təbii qarşılayırıq. Bu mənada elə təsəvvür yaranmasın ki, Azərbaycan və Rusiya qarşı-qarşıya gəlir. Biz yeri gələndə öz iradəmizi Şahin bəy demişkən soyuqqanlı qoya bilsək, Qarabağda istədiyimizə nail olacağıq.


Şahin Cəfərli:

Əslində, status çağırışlarından çox qorxmaq lazım deyil. Biz deməliyik ki, status verirəm, necə verirəm, yerli özünüidarəetmə səlahiyyətlərini genişləndirirəm. Tutaq ki, Beyləqan rayon bələdiyyəsinin hansı səlahiyyətləri olursa, Xankəndi bələdiyyəsinin o cür səlahiyyətləri olur. Xankəndi bələdiyyəsinin sədri Azırbaycan vətəndaşı olan erməni olsun, Bakı da onlara əhalinin durumunu yaxşılaşdırmaq üçün büdcədən vəsait ayırsın. Mən status deyəndə bunu nəzərdə tuturam, Azərbaycan Konstitusiyası çərçivəsində yerli erməni vətəndaşlarının bütün hüquqlarını təmin etməyə hazırıq. Azərbaycan bu siyasəti yeritməlidir, biz düşmənçiliyi yenidən qızışdıracaq ritorikadan əl çəkməliyik. Bəzən Azərbaycan rəhbərliyinin müharibədən sonrakı bu xətti bəyənmirəm, bəzən yenə qızışdırıcı, hətta Ermənistana ərazi iddialarını ehtiva edən cümlələr yer alır ki, maraqlarımıza uyğun deyil. Bunu daxili siyasi nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirmirəm, çünki bu cür yanaşma Azərbaycan dövlətinin uzunmüddətli maraqlarına ziddir. Ən azı öz maraqlarımız üçün dünyaya da nümayiş etdirməliyik ki, biz erməni xalqıyla dinc yanaşı yaşamağa hazırıq, sonsuzluğa qədər düşmənçilik aparmaq istəmirik. O cümlədən də, Qarabağda olan 25-30 min erməniyə Azərbaycan Konstitusiyası çərçivəsində bütün hüquqları verməyə hazırıq. Azərbaycan bu yöndə siyasət yeritməlidir. Elə Rusiyanın ərazidən çıxarmağın yolu da budur. Biz ermənilərlə bütün problemləri həll etməliyik ki, onda Rusiyaya deyərik: “Ay Rusiya, problemlər həll olundu, sən burda nə gəzirsən?!”. Əks təqdirdə, bu cür gərginliklər davam etdiyi şəraitdə biz onu Rusiyaya deyə də bilmərik. Rusiya deyəcək ki, məgər konflikt həll olunubmu? Mən çıxsam, yenə bir-birinizi qıracaqsınız. Qərb də Rusiyanı bu mənada dəstəkləyəcək. Yəni biz buna əsas verməməliyik.


İlham İsmayıl:

Bu kimi bəyanatların erməni tərəfinin bizi aqressiv təbliğ etməyə imkanlar yaradır. Tutaq ki, qələbədən sonra həmin ritorikaya 2-3 ay ehtiyac vardı, amma indi yox.


Zərdüşt Əlizadə:

Çox az ölkə tapılar ki, orada daxildə hansısa münaqişə ocağı olmasın. Məsələn, Fransada Korsika adası var – Napoleonun vətəni. Korsikalılar deyirlər ki, ada Fransadan ayrılmalıdır, basklar isə hələ terrora da əl atdılar, Kataloniya seçki keçirib ayrılmaq haqda qərar da çıxartdı. Ayrıldımı? Yox. Demək istəyirəm ki, biz münaqişənin hiddətini azaltmalıylıq, barış üçün imkanlardan istifadə etməliyik. Diplomatiyada əsas vəzifə düşməni neytrallaşdırıb onunla dostlaşmaqdır.


Şahin Cəfərli:

Təbii ki, burada Ermənistan cəmiyyətinin üzərinə də böyük məsuliyyət düşür, çünki sülh birtərəfli yox, ikitərəfli prosesdir. Erməni tərəfi bizim sülhpərvər təşəbbüslərimizə adekvat reaksiya verməzsə, yenə də köhnə düşmənçiliyi qızışdırarsa, ərazi iddialarıyla çıxış edərsə, onda sülhün əldə olunması mümkün deyil. Ona görə hər iki ölkə rəhbərliyinin və xalqın üzərinə məsuliyyət düşür ki, düşmənçiliklərə son qoyub irəliyə baxsınlar. Çünki hər iki ölkənin inkişafı düşmənçiliyə son qoyulmasından asılıdır.


Zərdüşt Əlizadə:

Son parlament seçkilərində 75 faiz rəqəmi göstərdi ki, erməni cəmiyyətində oyanma baş verib.


İlham İsmayıl:

Bəzən cəmiyyətin müəyyən kəsiminə uyğun bəyanatlar verirlər. Müstəqillik günündə Nikol Paşinyanın və prezident Sarkisyanın çıxışında bu amil özünü göstərdi. Baş nazir iki erməni dövləti ifadəsini işlətdi. Sarkisyan da “vətənimiz Artsaxın və Ermənistanın çiçəklənməsi” deyə söylədi. Əslində, onların cəmiyyətin ruhuna uyğun ifadələr işlətməsi işin xeyrinə yox, zərərinədir. Başa düşməlidirlər ki, ikinci erməni dövləti ifadəsi işlətməklə sülh yarada bilməyəcəklər.


Şahin Cəfərli:

Ümumiyyətə, 44 günlük müharbədən sonra Qarabağda əsas rıçaqlar Rusiyanın əlinə keçdi. Yəni Ermənistan orada əsas oyunçu deyil. Ona görə Ermənistan siyasətçilərinin nə deməyindən asılı olmayaraq Qarabağdakı məsələləri biz Rusiyayla birgə həll etməliyik.


– Son sualımız Zəngəzur dəhliziylə bağlıdır. Rusiya baş nazirinin müavini dəhlizin müzakirə olunmadığını, Paşinyanın sözçüsü Gevorkyan dəhliz məsələsinin erməni tərəfi üçün məntiqsiz olduğunu bildirir. Azərbaycan və Türkiyə tərəfi isə əks fikirlər səsləndirir. Bu kontekstdən yanaşdıqda gələcək üçün dəhlizi necə görürsünüz?


Zərdüşt Əlizadə:

Mən gələcəyi belə təsəvvür edirəm ki, Azərbaycan, Ermənistan və Türkiyə arasında münasibətləri tamamilə normallaşır. Normal dövlətlər arasında gediş-gəliş necə keçir, MDB ölkələri arasında da viza yoxdur. Azərbaycandan avtomobillə Mincivandan Ermənistan ərazisinə keçir, oradan da Naxçıvana və Türkiyəyə gedirəm, sənədimə baxıb, bir möhür vurub buraxırlar. Eyniylə ermənilər Azərbaycan ərazisindən keçir. Biz Laçın dəhlizini ona görə vermişik ki, müharibə olub, biz tərəfdən 3 minə yaxın, onlardan 5 minə qədər insan ölüb, hələ bütün meyitlər tapılmayıb. Həmin dəhliz də müvəqqətidir, 5 ildən sonra vaxtı bitəcək. İki dövlət arasında münasibətlər normallaşandan sonra rus sülhməramlıları da gedəcək. Necə ki Avropa dövlətləri arasında gediş-gəliş rahatdır, bunu da Cənubi Qafqaz üçün istəyirik. Əsas məqsəd dəhliz deyil, bu dəhlizi Rusiya istəyir, Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin sərhəd qoşunlarını yerləşdirmək üçün. Laçın dəhlizində olduğu kimi.


Şahin Cəfərli:

Ermənistan tərəfi "dəhliz olmayacaq" deyəndə onu nəzərdə tutur ki, imzalanan 10 noyabr sənədində dəhliz ifadəsi yoxdur. Yəni Ermənistan Zəngəzur yolunun açılmasına qarşı çıxmır. Paşinyan dəfələrlə deyib ki, Sünikdən Azərbaycana yol verirlər, Bakı da onlara ərazisindən Rusiya və İrana getmək üçün şərait yaradır. Ona görə Zəngəzur yolunun açılması çox yüksəkdir, çünki bu anlaşmalarda Rusiyanın imzası var. Rusiya özü də maraqlıdır bu yolun açılmasında. Ola bilər gecikmə olsun, Ermənistanın daxilindən maneələr var, İran maraqlı deyil. Amma mən bu kommunikasiyaların açılacağına inanıram. Bu məsələdə önəmli məqam odur ki, biz Ermənistanla ikitərəfli əsaslarla əlaqələr qurmağa çalışmalıyıq. Eyni zamanda, Türkiyə-Ermənistan dialoqu da çox vacibdir. Çünki Ankara-Yerevan münasibətləri bərpa olunmadan bizim də Ermənistanla münasibətlərimizin inkişafını gözləmək doğru olmaz. Ona görə bu prosesləri paralel aparmaq lazımdır. Həm Türkiyə-Ermənistan, həm də Azərbaycan-Ermənistan dialoq ikitərəfli əsaslarla aparılmalıdır.


İlham İsmayıl:

Dəhlizlə yolun statusları fərqlidir. Dəhlizin bura sanki aidiyyatı yoxdur, çünki dəhliz olanda Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidməti nəzarət edəcəkdir. Ona görə onlar, sadəcə, yol olmasını istəyirlər. Yəqin ki, gələcəkdə reallaşacaqsa, yol şəklində olacaq. Dəhlizin olması bizə xeyirdir, amma sülh deyil.

Ana səhifəVideo“Əgər Azərbaycan hücumu davam etdirsəydi, o vaxta qədər əldə etdiyini də itirə bilərdi”